Hanes Cwmystwyth

Hanes, archeoleg a hynafiaethau Cwmystwyth. Pentref mwyngloddio bach yng Ngheredigion, Sir Aberteifi yn wreiddiol, Gorllewin Cymru. Saif i’r gorllewin o Pontarfynach.

Ers 1909 mae Cymdeithas Hanes Ceredigion wedi cyhoeddi erthyglau a ysgrifennwyd am archeoleg, hynafiaethau a hanes Ceredigion, mae llawer o’r erthyglau hyn a argraffwyd yn y Cylchgrawn Ceredigion, yn ymwneud â hanes Cwmystwyth.

Mae’r gymdeithas hefyd wedi cynhyrchu tair cyfrol sirol, o dan yr enw cyfres Hanes Sir Aberteifi, mae’r cyhoeddiadau gwybodus, dysgedig, cynhwysfawr ac ysgolheigaidd hyn yn cofnodi hanes Sir Gynhanesyddol, gynnar a modern Sir Aberteifi.

1. Hanes

Diffiniwyd yr ardal dirwedd hanesyddol hon gan y diwydiant cloddio. Dangosodd cloddiadau archeolegol fod pobl yn cloddio am gopr brig yma yn yr Oes Efydd (Timberlake 1995), ac mae pobl wedi bod yn cloddio am blwm yma ers y cyfnod Rhufeinig o leiaf (Bick 1974, 19-23; Hughes 1981).

Mae’n debyg y câi metel ei gloddio o dan reolaeth Abaty Ystrad Fflur yn yr Oesoedd Canol am fod yr ardal hon wedi’i lleoli o fewn Maenor Cwmystwyth. Yn y 18fed ganrif bu pobl yn chwilio am wythiennau trwy ddefnyddio llif sydyn o ddðr i sgwrio wyneb y ddaear – dull a elwir yn ‘hushing’ yn Saesneg, ac mae sianeli a chronfeydd dwr y broses hon i’w gweld o hyd.

Mae gweithgarwch cloddio am fetel yn y 18fed ganrif a’r 19eg ganrif wedi gadael casgliad dryslyd o olion, paradwys i’r archeolegydd diwydiannol, gan gynnwys: tomenni, siafftiau, tramffyrdd, incleins, mwyngloddiau brig, tai mathru ac adeiladau eraill. Ar ddiwedd y 19eg ganrif arweiniodd y chwilio am flend at adeiladu tþ mathru mawr – dim ond yn ddiweddar yr ysgubwyd ei olion rhydlyd ymaith – a safleoedd eraill. Daeth y gwaith i ben yng Nghwmystwyth ym 1921.

Disgrifiad ac elfennau hanfodol y dirwedd hanesyddol

Mae’r ardal hon, a ddiffinnir yn gyfan gwbl gan archeoleg ddiwydiannol, yn gorwedd ar draws llethrau a llawr dyffryn Afon Ystwyth. Mae gan y dyffryn yn y fan hon broffil dwfn ar ffurf U, ac mae’r llawr sy’n 300m o uchder a’r llethrau yn codi i dros 500m.

Mae’r llethrau’n greigiog, yn debyg i glogwyni hyd yn oed ar yr ochr ogleddol. Mae’n fwy tebygol bod y nifer fawr o lethrau sgri yn deillio o weithgarwch cloddio nag o broses naturiol. Ceir olion gweithgarwch cloddio ym mhobman. Mae’r rhain yn amrywiol ac mae’r mwyafrif ohonynt yn gadarn. Mae olion strwythurau wedi’u hadeiladu o gerrig yn yr ardal – yn ddomestig ac yn ddiwydiannol – wedi’u gwasgaru ar draws y dirwedd. Mae llawer mewn cyflwr peryglus.

Mae’r archeoleg a gofnodwyd yn cynnwys olion sy’n uniongyrchol gysylltiedig â’r diwydiant cloddio metel, gan gynnwys canfyddiadau yn dyddio o’r Cyfnod Rhufeinig, neu olion sy’n gysylltiedig yn anuniongyrchol â’r diwydiant megis bythynnod gweithwyr anghyfannedd.

Mae i’r ardal hon ffiniau pendant ac mae’n cynnwys archeoleg ddiwydiannol y diwydiant cloddio metel. I’r gogledd ac i’r de ceir rhostir uchel, agored, ac i’r dwyrain ac i’r gorllewin ceir llawr amgaeëdig a chyfannedd dyffryn Afon Ystwyth.

Gan Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed – Nodweddu Tirwedd Hanesyddol Cwmystwyth

Yn ôl i’r brig ↑

2. Map

Gweld Map Mwy o Cwmystwyth

Yn ôl i’r brig ↑

3. Cysylltiadau allanol

• Coflein, darganfyddwch archeoleg, adeiladau hanesyddol, henebion a hanes Cwmystwyth, Ceredigion
• Enwau Lleoedd Hanesyddol, dysgwch am enwau caeau ac enwau tai yng nghymuned Cwmystwyth
• Pint o Hanes, darllenwch am hanes Ceredigion pub’s, inn’s a thafarndai lleol Cwmystwyth
• Casgliad y Werin Cymru, rhannwch eich straeon, atgofion a ffotograffau o Cwmystwyth

Yn ôl i’r brig ↑

Rhai syniadau i rannu’ch Straeon isod!

Oes gennych chi gof ac nad ydych chi’n siŵr beth i’w ysgrifennu? Rydym wedi ei gwneud hi’n hawdd gyda rhai awgrymiadau a syniadau, dim ond meddwl am y lle hwn a’r pwysigrwydd a gafodd yn eich bywyd a gofyn i chi’ch hun:

• Beth yw fy atgofion personol o fyw yma?
• Sut mae wedi datblygu a siopau wedi newid dros y blynyddoedd?
• Oes gennych chi stori am y traeth, y gymuned, ei bobl a’i hanes?
• Dywedwch wrthym sut mae’n teimlo, gweld ffotograffau a delweddau o’r lle hwn eto?
• Dywedwch wrthym eich hoff atgofion am y lle hwn?

Nod Cymdeithas Hanes Ceredigion yw cadw, cofnodi a hyrwyddo astudiaeth o archeoleg, hynafiaethau a hanes Ceredigion. Mae’r amcan hwnnw wedi aros yr un fath ers sefydlu’r Gymdeithas yn 1909, er bod ei enw wedi’i newid o Gymdeithas Hynafiaethwyr Ceredigion i Gymdeithas Hanes Ceredigion yn 2002.