Hanes Pontrhydfendigaid

Hanes, archeoleg a hynafiaethau Pontrhydfendigaid. Yn bentref hanesyddol yng Ngheredigion, Sir Aberteifi gynt, Gorllewin Cymru. Wedi’i leoli rhwng Ystrad Meurig a Ffair-Rhos.

Lluniau Hanes Pontrhydfendigaid
Cynllun y safle Castell Grogwynion Cynllun safle Penybannau ger Ystrad Fflur

Ers 1909 mae Cymdeithas Hanes Ceredigion wedi cyhoeddi erthyglau a ysgrifennwyd am archeoleg, hynafiaethau a hanes Ceredigion, mae llawer o’r erthyglau hyn a argraffwyd yn y Cylchgrawn Ceredigion, yn ymwneud â hanes Pontrhydfendigaid.

Mae’r gymdeithas hefyd wedi cynhyrchu tair cyfrol sirol, o dan yr enw cyfres Hanes Sir Aberteifi, mae’r cyhoeddiadau gwybodus, dysgedig, cynhwysfawr ac ysgolheigaidd hyn yn cofnodi hanes Sir Gynhanesyddol, gynnar a modern Sir Aberteifi.

1. Hanes

Ni wnaed unrhyw ymchwil i hanes y pentref hwn. Yn y Cyfnod Canoloesol, gorweddai Pontrhydfendigaid o fewn Maenor Mefenydd a oedd yn eiddo i Abaty Ystrad Fflur.

Mae Williams (1990, 57) yn cofnodi melin ddwr a melin bannu.. Mae’n bosibl bod y diwydiannau hyn yn ganolbwynt i anheddiad bach.

Pan ddiddymwyd yr abaty rhoddwyd y faenor i Iarll Essex, ac ym 1630 fe’i prynwyd gan y teulu Vaughan o Drawscoed. Mae’r map ar raddfa fawr cynharaf o’r ardal yn dod o gasgliad Trawscoed dyddiedig 1781 (LlGC Trawscoed Cyf 2, 1), ac yn dangos datblygiad llinellol ar y ddwy ochr i ffordd, a rhai adeiladau sydd wedi’u hychwanegu gan law ddiweddarach.

Yr argraff a geir o’r map yw un o anheddiad sy’n datblygu, argraff a ategir gan ffynonellau dogfennol cyfyngedig – adeiladwyd capel ym 1794 (Percival 1998, 523). Yn y 19eg ganrif darparai’r pentref dai ar gyfer gweithwyr yn y diwydiant cloddio plwm lleol, ac ar gyfer y rhai a oedd wrthi’n gwneud crefftau lleol: casglu, sychu a pharatoi gwlân, gwneud hetiau, gwneud basgedi a gweithgynhyrchu canhwyllau (Jones 1974, 72-80). Mae datblygiadau yn ystod yr ugeinfed ganrif wedi cynnwys cyfleusterau arddangos a chwaraeon, a thai newydd.

Disgrifiad ac elfennau hanfodol y dirwedd hanesyddol

Mae pentref Pontrhydfendigaid yn cynnwys datblygiadau llinellol yn dyddio o’r 19eg ganrif a’r 20fed ganrif ar hyd y naill ochr a’r llall i’r B4343 ac am ychydig o bellter ar gilffyrdd.

Mae’r bont ei hun yn dyddio o’r 18fed ganrif ac mae’n rhestredig. Mae enghraifft dda o gapel yn yr arddull Sioraidd hefyd yn rhestredig.

Mae’r mwyafrif o’r tai hyn yn dyddio o’r cyfnod rhwng canol a diwedd y 19eg ganrif. Maent wedi’u hadeiladu o garreg – wedi’i rendro â sment neu wedi’i gadael yn foel – a chanddynt doeau llechi. Ceir o leiaf un bwthyn brodorol deulawr yn dyddio o ddechrau’r 19eg ganrif, ond mae’r mwyafrif o’r tai yn ddiweddarach ac mae’n debyg iddynt gael eu hadeiladu ar gyfer gwahanol ddosbarthiadau o weithwyr yn y diwydiant cloddio plwm.

Ceir amrywiaeth o dai, gan gynnwys terasau o fythynnod deulawr yn y traddodiad brodorol, tai gweithwyr yn y traddodiad Sioraidd yn dyddio o ddiwedd y 19eg ganrif, tai teras mwy o faint yn yr arddull Sioraidd (rhai â manylion pensaernïol megis porticos a fframiau drysau), a filas yn dyddio o ddiwedd y 19eg ganrif.

Mae’n debyg i ddwy fila yn y traddodiad Sioraidd yn dyddio o ganol y 19eg ganrif a oedd ar wahân i’r pentref (ond sydd bellach wedi’u cysylltu ag ef gan ddatblygiadau llinellol modern) ar y ffordd i Ystrad Fflur gael eu hadeiladu ar gyfer rheolwyr mwyngloddiau.

Lleolir tai modern mewn ystadau bach a thai neu fyngalos unigol o fewn y pentref neu ar ei gyrion.

Adeiladwyd cyfleusterau chwaraeon, adeiladau amaethyddol â fframiau dur a neuaddau arddangos ar gyrion gogleddol y pentref.

Ar wahân i arteffactau yn dyddio o’r cyfnod cynhanes, mae’r holl archeoleg a gofnodwyd yn cynnwys adeiladau, safleoedd crefftau gwledig a safleoedd diwydiannol bach yn dyddio o’r cyfnod ôl-Ganoloesol.

Mae i’r ardal hon ffiniau pendant am y ceir tir amaethyddol, amgaeëdig o bob tu iddi.

Gan Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed – Nodweddu Tirwedd Hanesyddol Pontrhydfendigaid

Yn ôl i’r brig ↑

2. Map

Gweld Map Mwy o Pontrhydfendigaid

Yn ôl i’r brig ↑

3. Cysylltiadau allanol

• Coflein, darganfyddwch archeoleg, adeiladau hanesyddol, henebion a hanes Pontrhydfendigaid, Ceredigion
• Enwau Lleoedd Hanesyddol, dysgwch am enwau caeau ac enwau tai yng nghymuned Pontrhydfendigaid
• Pint o Hanes, darllenwch am hanes Ceredigion pub’s, inn’s a thafarndai lleol Pontrhydfendigaid
• Casgliad y Werin Cymru, rhannwch eich straeon, atgofion a ffotograffau o Pontrhydfendigaid

Yn ôl i’r brig ↑

Rhai syniadau i rannu’ch Straeon isod!

Oes gennych chi gof ac nad ydych chi’n siŵr beth i’w ysgrifennu? Rydym wedi ei gwneud hi’n hawdd gyda rhai awgrymiadau a syniadau, dim ond meddwl am y lle hwn a’r pwysigrwydd a gafodd yn eich bywyd a gofyn i chi’ch hun:

• Beth yw fy atgofion personol o fyw yma?
• Sut mae wedi datblygu a siopau wedi newid dros y blynyddoedd?
• Oes gennych chi stori am y traeth, y gymuned, ei bobl a’i hanes?
• Dywedwch wrthym sut mae’n teimlo, gweld ffotograffau a delweddau o’r lle hwn eto?
• Dywedwch wrthym eich hoff atgofion am y lle hwn?

Nod Cymdeithas Hanes Ceredigion yw cadw, cofnodi a hyrwyddo astudiaeth o archeoleg, hynafiaethau a hanes Ceredigion. Mae’r amcan hwnnw wedi aros yr un fath ers sefydlu’r Gymdeithas yn 1909, er bod ei enw wedi’i newid o Gymdeithas Hynafiaethwyr Ceredigion i Gymdeithas Hanes Ceredigion yn 2002.